مقدمه:

احواز طی یک قرن گذشته، به یکی از آلوده‌ترین مناطق خاورمیانه تبدیل شده است. تداوم فلرینگ نفت، توسعه نامتوازن صنایع سنگین، تخریب تالاب‌های حیاتی، و غیبت نظام پایش و حکمرانی محیط‌زیستی، آن را به یک کانون بحران سلامت عمومی و اکولوژیک بدل کرده است. این مقاله با رویکردی تحلیلی و مبتنی بر شواهد علمی، نشان می‌دهد که آلودگی هوا در احواز نه یک پدیده طبیعی یا تصادفی، بلکه محصول ساختاری سیاست‌های توسعه‌گرای نفت‌محور و بی‌مسئولیتی مزمن رژیم ایران است. پیامدهای این وضعیت، شامل افزایش بیماری‌های تنفسی و قلبی، مهاجرت اقلیمی، نابودی سرمایه طبیعی و بی‌عدالتی زیست‌محیطی گسترده است. مقاله در پایان راهکارهای سیاستی و فنی برای مهار بحران ارائه می‌دهد.
اهمیت استراتژیک احواز برای اقتصاد ایران، به‌ویژه در بخش نفت و گاز، آن را به یکی از مهم‌ترین مناطق صنعتی کشور تبدیل کرده است. بااین‌حال، انباشت طولانی‌مدت آلاینده‌های ناشی از استخراج و پالایش نفت، به‌ویژه سوزاندن گازهای همراه نفت، عدم مدیریت پسماند صنعتی، و تخریب تالاب‌ها، منطقه را در وضعیت «فوق بحرانی» قرار داده است.
براساس معیارهای سازمان جهانی بهداشت (WHO)، آلودگی هوای احواز طی سال‌های اخیر بارها در سطوح «خطرناک» (Hazardous) ثبت شده است. در بسیاری از روزها غلظت ذرات معلق (PM2.5) بیش از ۱۰ تا ۲۰ برابر میزان توصیه‌شده سازمان جهانی بهداشت گزارش شده است.

• این مطالعه مسئله را در سه سطح می‌کاود:

  ۱. ریشه‌های تاریخی–ساختاری بحران

  ۲. پیامدهای زیستی و انسانی

  ۳. مسئولیت حکمرانی و نقض حقوق محیط‌زیستی

۱. ریشه‌های تاریخی و ساختاری بحران آلودگی هوا در احواز

–  فلرینگ (مشعل‌سوزی): منشأ اصلی آلودگی
فلرینگ مداوم در واحدهای نفتی احواز از سال ۱۹۰۸ با آغاز استخراج نفت در مسجدسلیمان آغاز شد و تا کنون ادامه دارد. درحالی‌که کشورهای توسعه‌یافته فلرینگ را به کمتر از ۱٪ رسانده‌اند، ایران همچنان در میان ۱۰ کشور اول جهان در میزان فلرینگ قرار دارد.
فلرینگ در احواز منجر به انتشار ترکیبات سمی زیر می‌شود:
H₂S (هیدروژن سولفید) – گاز بسیار سمی
SO₂، NOₓ – محرک‌های تنفسی
بنزن، تولوئن، زایلن – مواد سرطان‌زا (Group 1 IARC)
ذرات معلق PM2.5 – عامل افزایش مرگ‌ومیر
درحالی‌که بازیافت گاز همراه نفت نه‌تنها ممکن بلکه اقتصادی است، رژیم ایران طی دهه‌ها هیچ برنامه جامع، شفاف و اجراشده‌ای برای توقف فلرینگ ارائه نکرده است. این ترک‌فعل، بار حقوقی سنگینی بر دولت ایجاد می‌کند.

– توسعه صنایع آلاینده بدون ارزیابی زیست‌محیطی
رشد بی‌رویه صنایع زیر بدون ملاحظات زیست‌محیطی صورت گرفته است:
صنایع پتروشیمی
فولاد
پالایشگاه‌ها
نیروگاه‌های حرارتی
کشت و صنعت نیشکر (سوزاندن بقایا)
بی‌توجهی به الزامات EIA (ارزیابی اثرات محیط‌زیست) یکی از عوامل اصلی بحران است. گزارش‌های مستقل دانشمندان ایرانی در خارج از کشور نشان می‌دهد که هیچ‌یک از طرح‌های کلیدی نفتی در احواز دارای EIA استاندارد بین‌المللی نیستند.

– تخریب تالاب‌ها و تشدید گردوغبار

تالاب‌های حیاتی مانند هورالعظیم و شادگان طی دو دهه اخیر به‌واسطه:
سدسازی افراطی
حبس آب برای اهداف امنیتی
کانال‌کشی نفت
آتش‌سوزی‌های عمدی و غیرعمدی
به‌شدت تخریب شده‌اند. خشک شدن تالاب‌ها منجر به کانون‌های انتشار ریزگرد و ریزنمک شده است؛ عاملی که نقش مهمی در آلودگی هوا دارد.

2. پیامدهای زیستی و انسانی بحران آلودگی هوا

–  پیامدهای سلامت عمومی
مطالعات علمی جهانی نشان داده‌اند که قرارگیری مداوم در معرض PM2.5 و ترکیبات آروماتیک نفتی منجر به:
افزایش بیماری‌های قلبی–عروقی
آسم و COPD
سرطان ریه
سرطان خون (لوسمی)
اختلالات باروری
اختلالات نورولوژیک
افزایش مرگ‌ومیر زودرس
مقالات منتشرشده در The Lancet و Environmental Health Perspectives بارها بر رابطه میان فلرینگ و افزایش سرطان و بیماری‌های مزمن تأکید کرده‌اند.

– پیامدهای اجتماعی و روانی

کاهش کیفیت زندگی
احساس ناامنی زیست‌محیطی
مهاجرت اقلیمی
فرار نخبگان
کاهش بهره‌وری اقتصادی
احواز اکنون یکی از بالاترین سطوح مهاجرت داخلی ناشی از بحران محیط‌زیست را تجربه می‌کند.

سه مسئولیت نظارتی و حکمرانی: نقش مستقیم رژیم ایران
این بحران، نتیجه یک الگوی دیرپا در سیاست‌گذاری است:

1. . تقدم صنایع نفتی بر سلامت مردم

2. . عدم شفافیت داده‌های محیط‌زیستی

3. . توقف یا بی‌اثر کردن پروژه‌های کاهش آلودگی

4. . نبود نظام جریمه یا ثبت تخلف صنایع آلاینده

5. . ترک‌فعل سازمانی و نقض تعهدات قانونی

1. طبق اصول حقوق محیط‌زیست:

   دولت موظف است سلامت محیطی شهروندان را تضمین کند؛ عدم اجرای این تعهد، یک نقض مستقیم حقوق اساسی بشر تلقی می‌شود.

   ۵. راهکارها و پیشنهادات سیاستی

   ۵.۱. خاموشی فوری فلرینگ

   راهکارهایی شامل:

   استفاده از سیستم‌های جمع‌آوری و بازیافت گاز (Gas Recovery Units)

   تزریق مجدد گاز به مخازن

   تولید LPG و برق

   ۵.۲. احیای علمی تالاب‌ها

   آزادسازی حق‌آبه

   توقف پروژه‌های نفتی در بستر تالاب

   بازسازی شبکه آبراهه‌های طبیعی

   ۵.۳. پایش عمومی و شفافیت داده‌ها

   نصب ایستگاه‌های مستقل پایش هوا

   انتشار داده‌ها به‌صورت روزانه

   مشارکت دانشگاه‌ها و سمن‌ها در پایش

   ۵.۴. اصلاح سیاست‌های انرژی

   انتقال صنایع آلاینده از محدوده‌های مسکونی

   توسعه انرژی تجدیدپذیر

   ارتقای استاندارد سوخت

   ۶. نتیجه‌گیری

   آلودگی هوای احواز یک بحران زیست‌محیطی، یک تهدید سلامت عمومی، و فراتر از همه یک بی‌عدالتی ساختاری است.

   بررسی داده‌ها و شواهد علمی نشان می‌دهد که سیاست‌های نفت‌محور، اولویت‌زدایی از محیط‌زیست، و ترک‌فعل گسترده رژیم ایران عامل اصلی این وضعیت است.

   نجات احواز نه با «وعده‌های سیاسی» بلکه با اصلاح ساختاری حکمرانی، شفافیت، پاسخگویی، و فشار جامعه علمی و بین‌المللی امکان‌پذیر است.

منابع (References)
منابع علمی بین‌المللی
World Health Organization (WHO). Ambient Air Pollution Guidelines. 2021.
International Energy Agency (IEA). Global Gas Flaring Tracker.
United Nations Environment Programme (UNEP). Air Pollution and Health.
Environmental Health Perspectives – multiple studies on PM2.5 and flaring.
The Lancet Commission on Pollution and Health, 2018 & 2022.
NASA Earth Observatory – Dust Storm Activity in the Middle East.
Global Gas Flaring Reduction Partnership (GGFR). World Bank Reports.
J. Lelieveld et al., “The contribution of outdoor air pollution to premature mortality worldwide”, PNAS, 2015.
R. Stevens et al., “Cancer risks from benzene exposure”, Environmental Research, 2018.
منابع دانشگاهی درباره منطقه
Azadi, P., “Environmental Degradation in Iran’s Oil Regions”, Stanford Iran 2040 Project.
Karimi, N. & Shahmoradi, “Dust Storms and Health Impacts in Southwest Iran”, Atmospheric Environment, 2016.
Rahimi et al., “Air Pollution Trends in Southwest Iran”, Journal of Environmental Health Science, 2020.
منابع گزارش‌های بین‌المللی حقوق بشری
Human Rights Watch – Environmental Injustice in Iran’s Ethnic Provinces.
Amnesty International – Reports on Health Rights and Environmental Rights in Iran.